Dirck Jansoon Bosch ± 1530 – 1578 & Marycken Gijsbertsdochter ± 1535 – ± 1584
D0.1 Jan Dircksoon Bosch ± 1559 – >1635 & Beatrice Rutgersdochter ± 1565 – <1627

Op de YouTube film hierboven vertelt historicus Maarten van Rossem over de Unie van Utrecht, een overeenkomst waarin een aantal Nederlandse gewesten afspraken om gezamenlijk de Spanjaarden het land uit te jagen. Daarnaast werden er staatkundige zaken vastgelegd, zodat het gezien kan worden als de eerste versie van de grondwet. Deze werd opgesteld op 23 januari 1579. Dat was omstreeks de tijd dat voorvader Dirck Jansoon Bosch stierf en zijn weduwe Marycken Gijsbertsdochter alleen achterbleef met vijf minderjarige kinderen.

D0 Dirck Jansoon Bosch, ook genoemd Van Bosch en Bosschen leefde in dezelfde tijd als Willem van Oranje (1533 – 1583). Hij werd om en nabij het jaar 1530 geboren in Driebergen als zoon van Jan van Bosch. Hij vertrok van de Utrechtse Heuvelrug en vestigde zich in het Nedereind van Jutphaas. Die streek lag ook in het gewest Utrecht, ten westen van de Vaartse Rijn. Het had een oppervlakte van ongeveer 1200 hectare en er verbleven zo’n 400 mensen.

Dirck huwde omtrent het jaar 1558 met Marycken Gijsbertsdochter die rond 1535 werd geboren in het Nedereind van Jutphaas. Haar familie bezat er een boerderij en in 1559 nam Dirck Jansoon Bosch het over. Hij pachtte 12 morgen land van het kapittel van Sint Jan uit Utrecht en dat vormde samen met de boerenwoning omgeven door eigen grond, de erfhoeve. De omvang van zijn bedrijf bedroeg meer dan 20 hectare en hij was in het bezit van paard en wagen. Marycken en hij woonden aan het Kerkveld in het centrum van het dorp. Daar kwamen hun kinderen Jan, Gijsbert, Anthonis, Marytge en Jantgen Bosch ter wereld.

Dirck Jansoon Bosch werd zowat 50 jaar. Hij stierf in 1578 en werd begraven in de dorpskerk van Jutphaas, die vlakbij het boerenhuis aan het Kerkveld stond. Al zijn vijf kinderen waren toen nog onmondig (jonger dan 25 jaar). Hun neven (zie schema in parenteel Bos) Roeloff Thoniss Schijff uit Amelisweerd en Jan Aerts Vereem uit Odijk werden aangesteld als voogd ⁽¹⁾. En Marycken, de weduwe van Dirck Bosch zette het bedrijf voort.

Marycken Gijsbertsdochter hertrouwde in 1580 met ene Claes Jansz van Blockland. Beiden echtlieden overleden omtrent 1584, Marycken werd ongeveer 50 jaar oud ⁽²⁾. Alleen haar oudste zoon Jan was meerderjarig toen ze stierf en hij volgde haar op. Hij woonde enige tijd samen met zijn jongere broers en zussen, maar van hen zijn verder geen levenstekens meer gevonden.

Zoon van Marycken en Dirck:

D01 Jan Dircksoon Bosch, de oudste zoon van Marycken Gijsbertsdochter en Dirck Jansoon Bosch werd omstreeks 1559 geboren in het Nedereind van Jutphaas. Hij trouwde rond 1590 met Beatrice Rutgersdochter, die ook Rutten werd genoemd en circa 1565 in Bunnik ter wereld kwam. Beatrice en haar zus bezaten daar een woning – vermoedelijk hun ouderlijk huis – welke in 1596 door Jan Bosch werd verkocht ⁽³⁾. Zelf woonden Beatrice en Jan aan het Kerkveld te Jutphaas in de boerenwoning die van zijn ouders was geweest. Op 10 april 1609 namen ze een hypotheek van 140 gulden (hedendaagse koopkrachtwaarde € 2000,-) op het huis ⁽⁴⁾.

Beatrice Rutten en Jan Dircksoon Bosch waren de laatsten die opgroeiden in een roomse samenleving. Omdat men de geestelijkheid verdacht van collaboratie met de Spanjaarden, verboden prins Willem van Oranje en het Hof van Utrecht op 15 augustus 1581 de uitoefening van de Rooms Katholieke eredienst in het gewest Utrecht.

Dorpsgemeenschappen die oefening in de nieuwe religie wensten, konden dat aanvragen bij de gereformeerde kerkenraad in de stad Utrecht. Maar op de bevolking van Jutphaas hoefden ze niet te rekenen, slechts een enkeling was protestant uit overtuiging. Een groot deel – ook de geestelijkheid, het dorpsbestuur en de plaatselijke adel – nam een afwachtende houding aan ⁽⁵⁾. Tot omstreeks 1600 veranderde de positie van de kerk nauwelijks en werd er in Jutphaas gewoon elk jaar carnaval gevierd.  

Dit anonieme werk werd omstreeks 1550 in Jutphaas gemaakt voor de Vastenavond viering. Bij dat feest – in de tijd tussen het carnaval en de vastenperiode – ging het om de omgekeerde wereld. De nar – als personificatie van de zotheid – was aan de macht. Feestvierders die zich niet aan de voorschriften hielden, konden worden uitgesloten van gezelschap bij het dansen en drinken.

Er staan twee liedjes in het manuscript. De ene voor de maaltijd op Vastenavond, het andere voor de vastentijd. De muzieknoten van het eerste lied bestaan uit etenswaren – zoals vlees, gevogelte en dranken – die een feestelijke maaltijd vormen. De tekst heeft 11 regels, het zottengetal. Het andere lied telt 12 regels, het getal van de orde. De wijs staat uitgebeeld in muzieknoten in de vorm van broden, zoute krakelingen, vissen, mosselen, knollen en uien; het eten dat was toegestaan in de vastentijd ⁽⁶⁾.

Beatrice Rutgersdochter werd ongeveer 60 jaar en stierf voor 1627. Want op 21 april 1627 hertrouwde de circa 68-jarige Jan Dircksoon Bosch met Lijsbet Jansdochter, die ook Lijsken werd genoemd. Zij kwam uit Vreeswijk en was weduwe van Arien Siebertsoon.

Deze voormalige roomse kerk in Utrecht was een onderdeel van de staat geworden. In die hoedanigheid moest men doop- en huwelijksgegevens boekstaven in de schrijftaal van de Republiek der Nederlanden, die ‘Duytsch’ oftewel ‘Nederduytsch’ werd genoemd.

De bedoeling van bovenstaande notitie was om de nieuwe registratie taak wat te verlichten. Maar de meeste mensen konden niet lezen en schrijven en daarom noteerden de gereformeerde dominees hier – net als overal elders – eeuwenlang in de kerkboeken wat ze meenden te horen.

Jan en Lijsken werden in de echt verbonden in de kerk op het Kerkveld in Jutphaas, welke in protestantse handen was overgegaan. Huwelijken die daar werden gesloten, hadden een wettige status. Toen ze acht jaar getrouwd waren werd Lijsbet Jansdochter dood aangetroffen midden op de Jutphaase Dijk, op 13 mei 1635 omtrent 6 uur in de namiddag. Ze had een zak met brood in haar hand, want ze was van plan geweest om de ganzen te voeren. Weduwvrouw Marrigje Jan Claasse vond haar daar. En chirurgijn Earnst van Mollenwoel stelde vast dat ze was overleden en deed daarvan verslag aan schout en schepenen van het Nedereind van Jutphaas ⁽⁷⁾.

Enige maanden nadien, op 13 januari 1636 organiseerde schout Cornelis van Ravenswaay, samen met vijf schepenen een open rechtsdag in het Nedereind van Jutphaas. Daar verkocht de circa 76 jarige weduwnaar Jan Dircksoon Bosch zijn boerenwoning. De landerijen die bij het huis hoorden, grensden aan het Kerkveld en daarop stonden een berg (voor graanopslag) en gewassen.

Op het goed rustte een hypothecaire lening. Dat soort leningen werden in die tijd ‘plechten’ genoemd en deze waren verhandelbaar. In dit geval had Jan een lening ontvangen van zijn jongste zoon Anthonis. Wellicht had hij de plecht gekocht die in 1609 door zijn ouders op het huis was genomen, of misschien had zijn vader een nieuwe lening bij hem afgesloten. Hoe het ook zij, de hypotheek die rustte op het huis en de grond aan het Kerkveld werd overgenomen door de nieuwe eigenaar. Deze betaalde de koopprijs minus het bedrag van de plecht en was verplicht om daarover hypotheekrente te gaan betalen aan Anthonis Jansz Bosch (D03). Die kon het onderpand opeisen als dat niet werd voldaan. De koopovereenkomst werd opgesteld tijdens de open rechtsdag, door schout en schepenen ⁽⁸⁾.     

De 36-jarige Anthonis Jansz Bosch was zelf ook op de open rechtsdag in Jutphaas aanwezig. Hij woonde in de baronie van IJsselstein en had twee jaar eerder zijn oudere broer Rutger verloren. Diens weduwe was inmiddels hertrouwd met hun stiefbroer Jan Ariensen, met wie Anthonis hooglopende ruzie had gekregen. Daarom daagde hij Jan voor het gerecht. Anthonis beschuldigde Jan ervan dat hij een ‘plecht’ (waarschijnlijk afgegeven door Anthonis op onroerend goed van zijn overleden broer Rutger, dat Jan nu gebruikte) van 100 gulden (koopkrachtwaarde € 1200,-) achterover had gedrukt. En toen hij probeerde het geld te innen had Jan geweld gebruikt. Anthonis overlegde het eigendomsbewijs van de schuldbekentenis en eiste het geld met rente op. Jan bekende schuld en wilde die voldoen, maar hij wilde geen rente betalen omdat hij al enige penningen betaald meende te hebben. De rechtbank sommeerde Jan Ariensen de schuld te vereffenen en de rente te betalen ⁽⁹⁾. 

Na deze gebeurtenissen op 13 januari 1636 werd niets meer van de 76-jarige Jan Dircksoon Bosch vernomen. Wellicht woonde hij bij zijn zoon Anthonis en stierf hij aan de Noord IJsseldijk – gelegen naast het Nedereind van Jutphaas – in de baronie van IJsselstein. 

Kleinzonen van Marycken en Dirck:

D02 Rutger Jansz Bosch – met de roepnaam Rut – zoon van Beatrice Rutgersdochter en Jan Dircksoon Bosch werd om en nabij het jaar 1595 geboren in het Nedereind van Jutphaas. Rutger trouwde op 28 augustus 1625 in de gereformeerde kerk op het Kerkveld in Jutphaas met Marritjen Rutgersdochter, die ook Rutten werd genoemd. Marritjen werd omstreeks het jaar 1600  geboren en was vast een buurtgenoot van Rutger.

Het was de bedoeling dat Rutger de erfhoeve van zijn vader zou overnemen. Hij en Marritjen woonden in het boerenhuis aan het Kerkveld. Ze kregen de zonen Ruth, Rut en Jan Bosch die alle drie op jonge leeftijd stierven. En Rutger Jansz Bosch zelf werd maar 39 jaar oud en overleed omstreeks het jaar 1634. Twee jaar nadien verkocht zijn vader de boerenwoning aan het Kerkveld in Jutphaas ⁽⁸⁾.

Intussen was Rutgers weduwe Marritjen Rutgersdochter omtrent 1635 hertrouwd met Jan Ariensen. Hij was een stiefbroer van Rutger en een zoon van Arien Siebertsoon en Lijsbet Jansdochter, de tweede vrouw van Rutgers vader. Jan Ariensen en Marritjen Rutgersdochter kregen drie kinderen, Hendrik en Rutger Jansen en Merrichjen Jansdochter.

D03 Anthonis Jansz Bosch – met de roepnaam Thonis – zoon van Beatrice Rutgersdochter en Jan Dircksoon Bosch werd rond het jaar 1600 geboren in het Nedereind van Jutphaas. Hij werd vernoemd naar zijn oom Anthonis Dircksoon Bosch. Zijn voornaam werd in verschillende variaties van geslacht op geslacht doorgegeven, tot in de 21e eeuw. Voor zover bekend is de jongste telg met die naam een kind. Zie verder D1